Inleiding door v. Sergi Merks:
   Het ‘Landelijk Russisch Concilie’ van 1917/18 is wel een van de interessantste Concilies die in Rusland hebben plaatsgevonden. Het was sinds het ontstaan van Moskovisch Rusland tot de ineenstorting van het Sovjetimperium het enige Concilie op Russische bodem dat zonder enige overheidsbemoeienis en zonder afgevaar-digden van enig staatsorgaan werd gehouden. Het vond plaats tijdens het regeringsvacuum dat was ontstaan na het ineenstorten van de autocratie en voor de definitieve vorming van een communistische staat. Aan de ene kant was de Kerk nu vrij om zich geheel volgens haar eigen canons te kunnen reorganiseren, aan de andere kant was de politiek onduidelijke situatie er de oorzaak van dat veel discussies in het licht der latere gebeurtenissen nogal irrelevant aandoen en dat een groot aantal beslissingen hun doel volledig voorbijschoten gedurende de afschuwelijke terreur die de bolsjewieken nog in petto zouden hebben. Bij het lezen van dit artikel bekruipt men het gevoel dat, volgens een beeldspraak van Kierkegaard, deze hele reddingsoperatie van de Russische Kerk zich afspeelde in de beslotenheid van een onherroepelijk zinkend schip in het midden van de oceaan.
   Binnen twintig jaar zou bijna de hele Russische Kerk vernietigd zijn. Het merendeel van de deelnemers van het Concilie zou tien jaar later al niet meer in leven zijn en de vele canonieke regels aangaande het bestuur in de Kerk werden al direct na het Concilie met voeten getreden. Als sinistere voorbode van de aard van het nieuwe regime bereikte nog voor de slotzitting van het Concilie de deelne-mers het bericht dat metropoliet Vladimir van Kiev, de erevoorzitter van het Concilie, op brute wijze door de bolsjewieken was omgebracht. Deze contradic-tie met de komende politieke werkelijkheid werd nog versterkt door het feit dat voor het eerst sinds tijden de Russisch-Orthodoxe Kerk zich geheel vrij voelde van de drukkende staatsbemoeienis gedurende de synodale periode van na Peter de Grote, en van de ineenstorting van de autocratie onmiddellijk enthousiast gebruik maakte zichzelf volgens de ware orthodoxe traditie te reorganiseren.
   Sinds de dagen van Peter de Grote namelijk was de Russische Kerk geheel ‘in handen van de staat’ gevallen. Toen in 1700 patriarch Adrian stierf verbood Peter de Grote de verkiezing van een opvolger en in 1721 werd het Patriarchaat officieel afgeschaft en vervangen door de Heilige Synode. Het instituut van een Synode was in het geheel niet gebaseerd op het orthodox canoniek recht, maar was een kopie van de protestantse kerkelijke synodes in Duits-land. De Synode bestond uit twaalf leden, waarvan drie bisschoppen, de rest werd gevormd door de abten van enkele belangrijke kloosters en vertegen-woordigers van de gehuwde geestelijkheid. Deze leden werden niet gekozen door vertegenwoordigers van de Kerk, maar benoemd door de tsaar, die ze ook onmiddellijk weer kon afzetten. De Synode werd voorgezeten door de Opperprocurator, een eveneens door de tsaar benoemde leek, die zonder enige moeite vergeleken kan worden met de oppermachtige ‘voorzitter van de raad voor religieuze zaken’ in de Sovjet-Unie. Maar zouden later deze communis-tische ‘godsdienstministers’ zich alleen maar bezighouden met bestuurlijke en andere ‘uiterlijke’ aangelegenheden omdat ze van het orthodoxe geloof uberhaupt niets begrepen, de Opperprocurator was zelf orthodox en bemoei-de zich niet zelden met de inhoudelijke kant van het orthodoxe geloof. Deze niet-canonieke bestuurlijke situatie duurde tot aan de revolutie voort en had de Russisch-Orthodoxe Kerk volkomen verlamd. Met name de conservatieve Opperprocurator Konstantin Petrovitsj Pobedonostsev die van 1880 tot 1905 deze post bekleedde, had zijn stempel gedrukt op de ontwikkelingen in de Kerk voorafgaande aan de revolutie. De spirituele opleving binnen de gelede-ren van de Russisch-Orthodoxe Kerk die al in de negentiende eeuw begon-nen was, vond zijn hoogtepunt in de jaren 1905/06 toen ook op bestuurlijk niveau de roep om vernieuwingen krachtiger werd. Maar deze opleving werd krachtig onderdrukt door een Synode die eerst alleen nog maar uit conser-vatieven had bestaan maar later ook nog opgescheept werd met de gunste-lingen van Raspoetin. Men begrijpt dus met welk een enthousiasme er aan het Landelijk Concilie begonnen werd en welk een hoge verwachtingen er werden gekoesterd. Alleen al het hoge aantal deelnemers uit de lagere geestelijkheid en de lekenstand was revolutionair, evenals vele andere zaken die voor ons inmiddels geheel vanzelfsprekend zijn. Ook over de rol van de vrouw in de Kerk werd, gezien het tijdsgewricht en de plaats van de vrouw in de Russische maatschappij, bijzonder revolutionair gesproken. Men was zelfs al toegekomen aan de discussies over de herinvoering van het ambt van diacones, en ware het niet dat deze in een hoopvolle sfeer gehouden discussies abrupt werden afgebroken omdat de bolsjewieken net alle bank-tegoeden van de Kerk in beslag hadden genomen, waardoor de zitting wegens geldgebrek moest worden afgebroken, dan was de kans groot geweest dat bij een eventuele stemming het Oud-Kerkelijke ambt van diacones reeds in 1918 in de Russische Kerk in ere hersteld zou zijn.
   Maar het hoogtepunt van het Concilie was toch wel de herinvoering van het Patriarchaat. De hoofdrolspelers in dit ‘drama’ waren Antoni (Chrapovitski), aartsbisschop van Charkov, en Tichon (Beliavin), metropoliet van Moskou. Het ‘lot’ in de letterlijke betekenis van het woord zou ieder een eigen rol toebe-delen in de troebele tijden die komen zouden en hen tot ‘tegenspelers’ maken: Tichon als patriarch-martelaar in het vaderland en Antoni als leider van de afgescheiden ‘Russisch-Orthodoxe Kerk in het buitenland’, ofwel de ‘Synodale Kerk’.
   Antoni was, hoewel conservatief in politieke en kerkrechterlijke zaken, een invloedrijk orthodox theologisch hervormer, die tot aan de revolutie in voort-durend conflict leefde met de Opperprocurator en de Heilige Synode en naar steeds onbelangrijker bisdommen werd verbannen. Als theoloog was hij tot ver buiten Rusland bekend en tijdens zijn rectorschap van de Moskouse Gees-telijke Academie ontdeed hij het leerprogramma van de vele Westerse met name protestantse elementen en voerde hij de oorspronkelijke op de kerkva-ders gebaseerde orthodoxe theologie weer in. Hij was ook een groot voor-stander van het celibataire monniksleven en onder zijn invloed legden vele studenten van de academie de monastieke gelofte af. De deplorabele toe-stand van de Russische Kerk was hem een doorn in het oog en zijn hele carriere zette hij op het spel door met kracht tegen de Petrinische erfenis in de Kerk te strijden en op te komen voor de herinvoering van het Patriarchaat. Tijdens de verkiezing van de nieuwe patriarch op het Concilie kreeg hij 101 stemmen tegen metropoliet Tichon 23. Aangezien besloten was het lot te laten beslissen uit de drie eerstgekozenen, viel het lot echter op metropoliet Tichon. Dit gaf al direct voer aan de tegenstanders van Tichon om zich later tegen hem te keren in het schisma van de ‘Levende Kerk’. Anderzijds droeg het hoge aantal behaalde stemmen, het respect voor de kerkelijke loopbaan, de integriteit en de theologische kennis van aartsbisschop Antoni bij tot diens positie als leider van de ‘Synodale Kerk’ in het Westen, met name in de contacten met het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel.
   Ook Tichon was een voorstander van de herinvoering van het Patriarchaat, hoewel de rol die hij in de Kerk speelde voor de revolutie niet zo indrukwekkend was als die van Antoni. De ironie wil dat juist Tichon als aartsbisschop van Noord-Ameri-ka ijverde voor een grotere onafhan-kelijkheid van de Amerikaanse kerk-provincie t.o.v. Moskou en voorstelde het te verheffen tot een exarchaat. Maar het ‘lot’ had voor hem een belangrijker ‘podwig’ in petto. Als eerste patriarch sinds 1700 viel hem direct een martelaarsschap ten deel dat hij zo waardig mogelijk heeft gedragen en het is zonder meer aan zijn persoon te danken dat de Russi-sche Kerk in de jaren twintig niet geheel uiteengevallen en ten onder gegaan is. Hij is de personificatie van de lijdende Russische Kerk in de twintiger jaren geworden en nog in de nadagen van de Sovjet-Unie mondde dit uit in zijn heiligverklaring. Vele inwoners van Petersburg herinnerden zich nog lang de triomftocht die de pasgekozen patriarch maakte in Petrograd, nadat hij zich op 19 januari 1918 openlijk tegen de bolsjewistische regering had gekeerd en een ieder in de ban had gedaan die ‘openlijke vijanden van de Waarheid van Christus waren..., die zich bezighielden met wrede vervolgingen en het zaad van haat en broedermoord uitzaaiden..’ De hele route van het spoorwegstation tot aan de kathedraal was gevuld met een menigte van knielende gelovigen.
   Een andere hoofdrolspeler tijdens het Concilie was Sergi (Stragorodski), metropoliet van Vladimir, de latere patriarch. Ook metropoliet Sergi was een vooruitstrevend man. Niet alleen op theologisch gebied, waar hij nog een grotere autoriteit genoot dan Antoni, maar ook op politiek en kerkrechtelijk gebied gold hij voor liberaal. Hij was het ook die tijdens het Concilie het meest krachtig opkwam voor de verruiming van de mogelijkheden tot echtscheiding. En al aan het begin van de eeuw nam hij als rector van de Petersburgse Geestelijke Academie enthousiast deel aan de dialoog met de Russische intelligentsia. Zijn latere optreden als ‘plaats-vervanger’ van de patriarch in de dertiger jaren is nogal omstreden, met na-me zijn loyaliteitsverklaring aan het sovjetregime, maar men mag niet ver-geten in wat voor krankzinnige tijden men het hoofd boven water moest zien te houden. Aan de vooravond van de tweede wereldoorlog was de gehele kerkelijke structuur vernietigd, er waren op het sovjetterritorium nog maar enkele kerken geopend en de laatste nog in functie zijnde bisschoppen zaten in de provincie te wachten op hun arrestatie. Beroemd is het verhaal hoe metro-poliet Sergi in 1943 onverwacht uit zijn ‘vrijwillige ballingsoord’ Oeljanovsk werd opgehaald en naar Moskou gebracht, waar hij tezamen met de twee andere nog functionerende metropolieten Aleksi en Nikolaj, zonder dat zij het wisten naar Stalin werden gebracht, die in ruil voor de loyaliteit van de gelo-vigen bij de oorlogsinspanningen, verregaande beloften deed met betrekking tot de wederopbouw van de Russische Kerk (waaraan hij zich overigens gehouden heeft). Stalin had nog de brutaliteit om te vragen hoe het kwam dat de Kerk nog over zo weinig kader beschikte, waarop metropoliet Sergi gevat antwoordde: “Er zijn veel redenen aan te voeren voor dit tekort, maar een ervan is dat we iemand opleiden voor het priesterschap, die dan vervolgens maarschalk van de Sovjet-Unie wordt!” (Stalin was immers oud-seminarist). Deze onverwachte ontmoeting had natuurlijk emotioneel nogal wat gevergd van de inmiddels vroeg oud geworden Sergi en toen hij uitgeput de burelen van Stalin verliet, nam deze laatste hem als een echte hypodiakon onder de arm en geleidde hem tot onder aan de trap, waarbij hij de histori-sche woorden sprak: “Uwe heiligheid, dit is alles wat ik op dit moment voor U kan doen!”
   Tot slot moet nog een markante persoonlijkheid genoemd worden, die op het Concilie een dominerende rol speelde: de aartsconservatieve bisschop Sera-fim van Twer. Serafim (Leonid Tsjitsjagov) was van aristocratische huize en had een schitterende carriere als officier achter de rug toen hij als overste van het beroemde Preobrazjenski-Regiment na een ontmoeting met vader Johannes van Kronstadt plotseling geestelijke wilde worden, tot grote schrik van zijn familie en niet in het minst van zijn aristocratische vrouw. Maar hij zette door en werd priester in een Moskouse parochie. Na de dood van zijn vrouw ontving hij de monnikswijding en nam de naam Serafim aan, naar Serafim van Sarov, voor wiens heiligverklaring hij mede zou ijveren. Vervolgens maakte hij ook in de Kerk snel carriere en aan de vooravond van de revolutie was hij inmiddels aartsbisschop van Twer en Kasjin. Zijn bisdom leidde hij als een echte militair: orde, discipline en militaire gestrengheid kenmerkte zijn optreden, gekoppeld aan de mildheid van een ‘grandeseigneur’. In 1917 eisten de gelovigen van zijn diocees zijn aftreden, zozeer was hij gehaat, en on-danks zijn heftig protest werd hij nog tijdens het Concilie tot metropoliet van Warschau en geheel Polen benoemd, waar hij overigens door de politieke gebeurtenissen nooit terecht is gekomen. In plaats daarvan werd hij in 1922 gearres-teerd en tot 1926 in het beruchte Solovetski-klooster gevangen gehouden. Intussen werd de Kerk in Leningrad verscheurd door het schisma van de ‘Levende Kerk’ en de ‘Vernieuwers’ en de Synode (Patriarch Tichon was al in 1925 na enkele zware gevangenschappen overleden) stuurde in 1928 de oude ‘ijzervreter’ naar Leningrad om orde op zaken te stellen. Vijf jaar lang resideerde hij met ijzeren vuist in Leningrad, dit keer gerespecteerd door de gelovigen die nu wel behoefte hadden aan een krachtig kerkelijk leider. Voor niemand bang hield hij nog in de tijd van de eerste vijfjarenplannen en de ge-dwongen collectivisatie donderende monarchistische preken. Met heftige handgebaren en een bulderende stem sprak hij van de Moeder Gods die Rus-land vanwege zijn zonden verlaten had, van de heilige Serafim van Sarov, verdedigde hij de idee van de Russische heiligheid, van het Russische volk als de Godsdrager, die door het vuur van de beproevingen moet, om, wanneer het van zijn zonden is gereinigd, de wereld het glinsterende goud van het christelijk geloof te openbaren! In 1933 werd hij op last van de GPOe uit Leningrad verwijderd en trok hij zich terug bij zijn zuster in Moskou. Toch liet men hem niet rustig sterven en in 1937 werd de 85-jarige grijsaard alsnog gearresteerd en stierf hij kort daarop in de Loebjanka.
  
  

---

  Het in 1917/18 bijeengeroepen Landelijk Concilie van de Russisch-Orthodoxe Kerk was van een zeer bijzondere betekenis. Het hief de kerkrechtelijk ongeldige en onherroepelijk achterhaalde vorm van de kerkelijke leiding tijdens de synodale periode op, en voerde het Patriarchaat weer in, wat een nieuwe periode in de kerkgeschiedenis inluidde. Het Concilie vond plaats tijdens de woelige revolutiejaren, waarin het Russische imperium ineen stortte en een nieuwe sovjetrepubliek ontstond.
   Het politieke systeem van het oude keizerrijk verdween. De door de genade van de Heilige Geest geleide Kerk van Jezus Christus echter be-waarde niet slechts de haar door God gegeven structuur, maar kon op het Concilie, tengevolge van de nieuwe historische context, zich van overbodi-ge ballast bevrijden en de tijdens de synodale periode ontstane deformaties ongedaan maken. Zo gaf zij blijk van haar ‘bovenwereldlijke’ natuur.
   Aan het Concilie namen deel: alle leden van de Heilige Synode en de voorbereidende Concilieraad; alle diocesane bisschoppen; twee gekozen geestelijken en drie gekozen leken uit ieder bisdom; de protopresbyters van de Maria-Hemelvaart kathedraal en van de legeraalmoezeniers; de ephoren van de vier Lavra’s, de abten van het Solovetski- en het Walaamklooster en die van de skiten van Sarov en Optina Poestynj; vertegenwoordigers van monniken en nonnen van de met de Russisch-Orthodoxe Kerk geunieerde Oudgelovigen en van de Geestelijke Academies; leden van het actieve leger, de Academie van Wetenschappen, de universiteiten, de Staatsraad en de Staatsdoema.
   In totaal werden 564 kerkelijke vertegenwoordigers voor het Concilie gekozen en geinstalleerd: 80 bisschoppen, 129 priesters, 10 diakens en 26 lektoren van de geestelijkheid, 20 monniken (archimandrieten, abten en priestermonniken) en niet minder dan 299 leken.
   Deze grote aanwezigheid van priesters en leken valt terug te voeren op de wens dat het Concilie de verwachtingen zou vervullen, die de orthodoxe parochies sinds 200 jaar ten aanzien van het herinvoeren van de conciliariteit hadden gekoesterd. Het statuut van het Concilie had echter ook oog voor de bijzondere verantwoordelijkheid van het episcopaat met betrekking tot het lot van de Kerk. Vragen van dogmatische en canonieke aard moesten na hun bespreking op het gezamenlijke Concilie door de bisschoppenconferentie bekrachtigd worden, want volgens de leer van de eerbiedwaardige Johannes van Damascus is de Kerk de bisschoppen toevertrouwd. De bisschoppen-conferentie moest verhinderen dat al te haastige besluiten de autoriteit van het Concilie zouden aantasten.
   Het Concilie duurde meer dan een jaar. Het kwam in drie zittingsperioden bijeen: de eerste duurde van 15 augustus t/m 9 december 1917, de tweede van 20 januari t/m 7 (20) april 1918, de derde van 19 juni (2 juli) t/m 7 (20) september 1918. (De tussen haakjes geplaatste data duiden op de toen net door Lenin ingevoerde gregoriaanse kalender, red.)
   Tot erevoorzitter benoemde het Concilie de oudste bisschop in rang van de Russisch-Orthodoxe Kerk, metropoliet Vladimir van Kiev. Tot voorzitter van het Concilie werd op 18 augustus metropoliet Tichon van Moskou geko-zen.
   Daarna volgde de vorming van de Concilieraad. Het Concilie stelde 22 commissies samen ter voorbereiding van de referaten en slotcommuniques voor de plenaire zittingen. Aan het hoofd van deze commissies stonden voor het merendeel bisschoppen.
   Het hoofdmotief van het Concilie lag in het verlangen het kerkelijke leven volgens het principe van de conciliariteit te reorganiseren, en wel onder totaal nieuwe voorwaarden, omdat na de ineenstorting van de autocratie de toenmalige nauwe binding tussen Kerk en staat was opgeheven. Daarom hield het Concilie zich voornamelijk bezig met thema’s aangaande de kerke-lijke wetgeving en vragen van canonieke aard. De hoogste prioriteit werd derhalve toegekend aan de commissies voor het opperste kerkgezag, de leiding van de bisdommen, kerkrecht, parochieorganisatie en de rechtspositie van de Kerk in de staat.

De herinvoering van het Patriarchaat

 &nbsp Op 11 oktober 1917 hield de voorzitter van de commissie voor het opperste kerkgezag, bisschop Mitrofan van Astrachan, voor het plenum een referaat dat het hoogtepunt van het Concilie aangaf - het ging over de herinvoering van het Patriarchaat. De Concilieraad had in zijn ontwerp voor het kerkgezag voorzien in de rang van een eerste hierarch.
   Bij de opening van het Concilie spraken zich slechts weinige leden, voor het merendeel bisschoppen en monniken, uit voor de herinvoering van het Patriarchaat. Maar toen de vraag naar een opperste herder in de commissie voor het opperste kerkgezag gesteld werd, ontmoette zij grote bijval. De gedachte aan het Patriarchaat kreeg bij iedere zitting van de commissie meer aanhang. Heel duidelijk kwam daarin de wil van het Concilie en het geloof van de Kerk tot uitdrukking.
   Na zijn zevende zitting besloot de commissie de herinvoering van het hoogste herdersambt niet langer voor zich uit te schuiven en het aan het Concilie voor te leggen, nog voor alle details uitgewerkt waren.
   Bij de motivering van dit voorstel herinnerde bisschop Mitrofan in zijn referaat eraan dat men het Patriarchaat in Rusland al sinds de Christianisering heeft gekend, aangezien de Russische Kerk in de eerste eeuwen van haar bestaan onder de jurisdictie van de patriarch van Constantinopel viel. Onder metropoliet Jona werd de Russische Kerk autocefaal, maar het prin-cipe van de leiding door een primaat bleef onaangetast. Later, toen de Kerk zich had versterkt, werd de eerste patriarch van Moskou en geheel Rusland aangesteld.
   De opheffing van het Patriarchaat door Peter de Grote was een aantas-ting van de heilige canon. De Russische Kerk verloor haar opperste leider. De Heilige Synode was een instelling die in Rusland een vaste basis ontbeerde. De gedachte aan het Patriarchaat leefde in het bewustzijn van de Russische gelovigen verder als een ‘gouden droom’.
   “Steeds wanneer er voor Rusland gevaar dreigde”, zei bisschop Mitrofan, “als het kerkelijk roer leek te breken, dan won de gedachte aan een patri-arch bijzondere kracht... Onze tijd verlangt naar moed en daadkracht, en het volk wil aan het hoofd van de Kerk een persoonlijkheid zien, die de levende kracht van het volk kan bundelen”.
   Zich op de canon beroepend, herinnerde bisschop Mitrofan eraan dat de vierendertigste regel van de apostelen en de negende van het Concilie van Antiochie verlangen dat ieder volk een opperste herder heeft, zonder wiens oordeel de andere bisschoppen niets kunnen doen, en hij net zo weinig zonder hun oordeel.

Argumenten tegen het Patriarchaat

 &nbsp De herinvoering van het Patriarchaat werd op de plenaire zittingen van het Concilie ongewoon scherp bediscussieerd. Evenals de commissieleden be-leefden de Conciliedeelnemers een belangrijke bewustzijnsverandering. Van degenen die aanvankelijk het Patriarchaat hardnekkig en krachtig bestreden hadden, waren er na de debatten nog maar weinigen over, en zij bedienden zich nog slechts van niet ter zake doende argumenten, wat in ieder geval de volledige eensgezindheid van het Concilie verhinderde.
   Het belangrijkste argument voor het voortbestaan van de Heilige Synode was de vrees, dat de instelling van het Patriarchaat het synodale principe van de Kerk zou kunnen bemoeilijken of verhinderen. Zonder schroom herhaalde vorst A.G. Tsjagadajev de eens door aartsbisschop Feofan Proko-povitsj geschilderde voordelen van een ‘collegium’, waarin diverse talenten en begaafdheden verenigd waren, tegenover de macht van een enkele per-soon.
   “Het synodale leidingprincipe verdraagt geen alleenheerschappij... de alleenheerschappij is onverenigbaar met het synodale leidingprincipe!”, meende professor B.W. Titlinov, ondanks het onweerlegbare historische feit, dat sinds de afschaffing van het Patriarchaat de Landelijke Concilies, die de tijd van voor Peter de Grote hadden gekenmerkt, niet meer bijeenge-roepen waren.
   Aartspriester N.W. Tswetkov loochende het Patriarchaat door een schijnbaar dogmatische bewijsvoering - het zou een scheidingsmuur zijn tussen de gelovigen en Christus: “Ik stel mij een gebouw voor met een facade en een dak. Het dak stelt de bisschoppen in de Kerk voor. Wie ook door het dak heen stoot, hij vindt altijd de hemel boven zich. Waartoe zouden wij een overbodige koepel oprichten? Wat moet deze bovenbouw, die hoger staat dan de bisschoppen, boven op het dak?”
   Om het instituut van het Patriarchaat op zich in het absurde te trekken, zocht aartspriester N.G. Popov in de geschiedenis van de Oosterse Patriar-chaten naar geschikte treurige voorbeelden van ketterse afwijkingen en menselijke onvolkomenheden, waarmee hij de heiligheid van veel door de Kerk verheerlijkte patriarchen in twijfel probeerde te trekken.
   W.G. Roebtsov keerde zich tegen het Patriarchaat omdat het niet liberaal zou zijn: “Wij moeten ons aan de Europesche volkeren aanpassen... Wij mogen het despotisme niet nog eens opnieuw beleven, de zeventiende eeuw niet herhalen, want de twintigste eeuw verlangt naar een strikt synodale leidingstructuur; het volk mag zijn rechten niet aan de een of andere opperste leider uitleveren.” Dat de kerkelijk-canonieke logica door een oppervlakkig politiek sjabloon vervangen werd, liet bij deze rede een ont-moedigende indruk achter.
   Intelligenter trok aarstpriester N.G. Dobronrawov tegen het Patriarchaat ten strijde. Hij benutte een twijfelachtig argument uit de bewijsvoering van de voorvechters van het Patriarchaat, die in hun enthousiasme zover waren gegaan in het synodale leidingsysteem niet slechts een aantasting van de kerkelijke canon, maar zelfs een afwijking van het orthodoxe geloof te zien.
   “Onze Heilige Synode is door alle patriarchen van de Oosterse kerken en door alle Orthodoxe Kerken erkend”, zei bij, “en hier wordt ons voorgehou-den dat zij niet canoniek en zelfs ketters zou zijn. Wie moeten we nu gelo-ven? Zeg ons toch: is de Synode nu heilig of niet?” Het ging op het Concilie echter om een te ernstige aangelegenheid, om zich door zo een sofistiek in de war te laten brengen.

Argumenten voor het Patriarchaat

   De pleitbezorgers van het Patriarchaat beriepen zich in hun uitwijdingen naast de canonieke principes vooral op de kerkgeschiedenis. Professor I.I. Sokolov wees de aantijgingen van aartspriester N.G. Popov aangaande de oosterse patriarchen van de hand en herinnerde het Concilie aan het lichtende voorbeeld van heilige voorgangers in de Byzantijnse Kerk. Met be-trekking tot de geschiedenis van de Russische Kerk riepen de redenaars bij de Conciliedeelnemers de grote daden van de heilige Moskouse patriarchen in herinnering.
   I.N. Speranski onderzocht in zijn rede de diepe innerlijke betrekking tussen het Patriarchaat en het geestelijk aanzien van het Rusland van voor Peter de Grote: “Zolang wij in het heilige Rusland als opperste herder een hoogheilige patriarch hadden, was onze Orthodoxe Kerk het geweten van de natie. Zij bezat tegenover haar geen enkel juridisch voorrecht, maar zij volgde de geschiedenis met haar eigen normen... Raakte het evangelie van Christus in de vergetelheid, dan verhief de Kerk in de persoon van de patri-arch moedig haar stem, wie de boosdoener ook zijn mocht... In Moskou voltrekt zich de bestraffing van de Strelitsen. Pariarch Adrian, de laatste Russische patriarch, oud en zwak... had de moed.., te klagen en zich voor de beklaagden in te zetten.”

Het Patriarchaat hersteld

   Veel redenaars spraken over de afschaffing van het Patriarchaat als van een verschrikkelijk ongeluk voor de Kerk, het meest indrukwekkend was wel de rede van archimandriet Hilarion (Troitski): “Men noemt Moskou het hart van Rusland. Maar waar slaat in Moskou het Russische hart? Op de beurs? In de handelscentra? Op de Koeznetskibrug? Het slaat natuurlijk in het Kremlin. En waarin het Kremlin? In het gerechtsgebouw? Of in de kazernes? Nee, in de Maria-Hemelvaart kathedraal! Daar, bij de voorste rechter pilaar moet het Russisch-Orthodoxe hart slaan! De adelaar van Peters naar westers voorbeeld ingestelde alleenheerschappij heeft dit Russisch-Orthodoxe hart weggevreten. De misdadige hand van de zondige Peter heeft de Russische primaat van zijn van oudsher bestemde plaats in de Maria-Hemelvaart kathedraal verwijderd. Het Landelijk Concilie van de Russisch-Orthodoxe Kerk zal krachtens de haar door God verleende macht de Moskouse patriarchen weer op hun rechtmatig toekomende troon plaatsen.”
   Tijdens het verloop van de Conciliedebatten werd de herinvoering van de patriarchale waardigheid vanuit alle mogelijke gezichtspunten bekeken. De herinvoering van het Patriarchaat werd voor de deelnemers van het Concilie tot een gebiedende eis van het kerkelijk recht, als een vervulling van de religieuze verwachtingen van de orthodoxe gelovigen en als een vereiste van de tijd.
   Op 28 oktober werd de discussie afgesloten. Het Landelijk Concilie nam met een overweldigende meerderheid het volgende historische besluit:

1. In de Russisch-Orthodoxe Kerk ligt de hoogste macht - de wetgevende, administratieve, juridische en controlerende - bij het Landelijk Concilie, dat regelmatig met bepaalde tussenposen bijeenkomt en uit bisschoppen, geestelijken en leken bestaat.
   2. Het Patriarchaat wordt heringevoerd, de Kerk wordt door een patri-arch geleid.
   3. De patriarch is primus inter pares, d.w.z. de eerste onder de hem gelijkgestelde bisschoppen.
   4. De patriarch is tezamen met de kerkleiding het Concilie rekenschap verschuldigd.
  

De keuze van een nieuwe patriarch

   Professor I.I. Sokolov hield een. referaat over de wijze van patriarchkeuze in de Oosterse Kerken. Zich op historische precedenten beroepend, stelde de Concilieraad de volgende verkiezingsprocedure voor: De deelnemers van het Concilie moesten kiesbriefjes met de namen van drie kandidaten inleveren. Wanneer geen van de kandidaten de absolute meerderheid verkreeg, moest een tweede stemming plaatsvinden en dat net zolang, tot drie kandidaten over de meerderheid beschikten. Dan moest het lot tussen hen beslissen. Tegen dit laatste keerde zich bisschop Pachomi van Tsjenigov: “De beslissende keuze... van de patriarch... zou alleen een zaak van de bis-schoppen moeten zijn, die dit middels een geheime stemming zouden moeten uitvoeren”. Maar het Concilie nam het voorstel van de Concilieraad aan, het lot te laten beslissen. De bevoegdheden van het episcopaat werden daar-door niet aangetast, aangezien de bisschoppen zich in deze zo belangrijke aangelegenheid door de wil van God zoude n laten leiden. Op een voorstel van W.W. Bogdanowitsj werd besloten, dat bij de eerste kiesronde iedere deelnemer slechts een kandidaat zou nomineren en pas bij de volgende kiesrondes drie namen zou opgeven.
   Er werd ook over vragen gediscussieerd als: Zou men ook een leek tot patriarch kunnen kiezen? (Men besloot ditmaal slechts leden van de geestelijkheid in aan-merking te laten komen) Of: Kan men een gehuwde kiezen? Naar aanleiding hiervan merkte P.A. Prokosjev op: “Over deze vraag kan niet gestemd wor-den, het antwoord hierop wordt reeds gegeven in het kerkelijk recht”.
  
   Op 5 november 1917 werd uit de drie kandidaten die een meerderheid hadden verkregen, door het lot metropoliet Tichon van Moskou als patriarch aan-gewezen.
  
   Met de herinvoering van het Patriarchaat was de hervorming van de alge-meen kerkelijke leidingstructuur niet afgesloten. De korte verordening van 4 november werd later door talrijke besluiten aangevuld: ‘De rechten en plichten van de hoogheilige patriarch van Moskou en geheel Rusland’; ‘De bisschoppensynode en de opperste kerkenraad’; ‘Het resortium van het opper-ste kerkleidingcollege’; ‘De regels van de verkiezing van de hoogheilige patriarch’ en ‘Over de plaatsvervanger van de patriarch’.
   Het Concilie wees de patriarch op de hem volgens de 36ste apostolische regel en de 6e regel van het Concilie van Antiochie toekomende plichten: om voor het welzijn van de Russisch-Orthodoxe Kerk zorg te dragen en haar tegenover de staat te vertegenwoordigen, contact te houden met de andere autocefale kerken, zich met herderlijke boodschappen tot de gemeenten in heel Rusland te wenden, zich bezig te houden met de tijdige bezetting van vacante bisschopszetels en de bisschoppen met raad en daad broederlijk terzijde te staan.
   De patriarch kreeg het recht alle bisdommen van de Russische Kerk te bezoeken en klachten over bisschoppen in behandeling te nemen. Volgens de statuten is de patriarch diocesaan bisschop van het Patriarchaatsgebied, dat uit het bisdom Moskou en de stauropegiale kloosters bestaat. De lei-ding van het Patriarchaatsgebied onder soevereiniteit van de primaat werd overgedragen aan de aartsbisschop van Kolomna en Mozjaisk.
   Het besluit over de reglementen aangaande de ambtsverkiezing van de patriarch legde vast wat in principe al op het Concilie was gepraktiseerd. Alleen was nu in een grotere deelname van geestelijken en leken uit het bisdom Moskou voorzien, waarvan de patriarch immers diocesaan bisschop is.
   Mocht de zetel van de patriarch vacant worden, dan moest onmiddellijk een plaatsvervanger uit de leden van de synode gekozen worden, waarbij synode en opperste kerkenraad voltallig aanwezig moesten zijn. Op een gesloten zitting stelde het Concilie op 24 januari 1918 voor, dat, mocht deze verkiezingsprocedure voor een plaatsvervanger niet realiseerbaar zijn, de patriarch meerdere plaatsvervangers kon benoemen, die dan als opvolgers konden functioneren. Deze bepaling werd door patriarch Tichon kort voor zijn dood gebruikt en zorgde voor de instandhouding van de canonieke opvolging.
  

De eerste onder zijns gelijken

   Het Landelijk Concilie 1917/18 wees voor de tijd tussen de Concilies twee colleges van collegiale kerkleiding aan: de bisschoppensynode en de opper-ste kerkenraad. De competentie van de bisschoppensynode betrof de aange-legenheden van de hierarchie en zielzorg, de geloofsleer, het kerkelijk recht en de Liturgie, die van de opperste kerkenraad zaken van kerkelijk- maat-schappelijke aard, zoals het bestuur, het financieel beheer, scholing en opvoeding. In bijzonder belangrijke kwesties - wanneer het er om ging de rechtsorde van de Russisch-Orthodoxe Kerk te bewaren, een Concilie voor te bereiden of een nieuw bisdom te formeren - zouden de besluiten door de synode en de kerkenraad gezamenlijk genomen moeten worden.
   De bisschoppensynode bestaat, buiten de voorzitter, de patriarch, uit twaalf leden: de metropoliet van Kiev van ambtswege, zes aartsbisschop-pen, die door het Concilie voor drie jaar werden gekozen, en vijf bisschoppen, die op hun beurt voor een jaar benoemd werden. Van de vijftien leden van de opperste kerkenraad, die eveneens door de patriarch werd voorgezeten, werden drie aartsbisschoppen door de bisschoppensynode benoemd, en een monnik, vijf geestelijken en zes leken door het Concilie gekozen.
   Het lidmaatschap van geestelijken en leken in de opperste kerkenraad en hun deelname aan een college met de hoogste kerkelijke macht is weliswaar in de canon niet vastgelegd, maar wordt ook niet als zodanig verboden. Dat geestelijken en leken in de kerkleiding worden opgenomen ligt verankerd in het voorbeeld van de apostelen: “Het bevredigt niet, dat wij met veronacht-zaming van het woord Gods de tafels bedienen” (Hand. 6,2). Zij droegen de huishoudelijke verzorging over aan zeven mannen die volgens de traditie diakons genoemd werden, maar die volgens het toonaangevende commen-taar van de vaders van het Concilie van Trullanum (16e regel) geen geeste-lijken maar leken waren.

De leiding van de bisdommen

   Een van de hoofdthema’s van de tweede zittingsperiode was de organisatie van het diocesane bestuur. De bespreking ervan begon nog voor het Kerst-reces met een referaat van professor A.I. Pokrovski. Het door de commissie voor het diocesane bestuur ingebrachte ontwerp was volgens de spreker “een duidelijke poging de Kerk tot het ideaal van de bisschoppelijke ge-meenteleiding terug te voeren, tot een organisatie dus, die voor de Kerk in alle tijden het ideaal zou moeten zijn.”
   Uitgebreide discussies ontstonden er naar aanleiding van een zin in het ontwerp: de bisschop ‘leidt het bisdom met de conciliaire medewerking van geestelijkheid en leken’. Er werden verschillende verbeteringen voorgesteld. Enkelen meenden dat de door God gegeven macht aan de apostolische opvolgers wat meer benadrukt zou moeten worden. Aartsbisschop Kirill van Tambov verklaarde dat de bisschop de persoonlijke leiding moest hebben, met “medewerking van diocesane colleges bij de uitvoering van het ambt en bij gerechtelijke aangelegenheden”. Aartsbisschop Serafim van Twer vond zelfs dat leken bij het bestuur van een bisdom in het geheel niet toegelaten mochten worden.
   Er werden echter ook tegenovergestelde verbeteringsvoorstellen in-gebracht: Men zou de geestelijkheid en de leken grotere rechten bij beslis-singen in bisschoppelijke aangelegenheden moeten toestaan.
   Professor I.M. Gromoglasov stelde voor, de formulering ‘met de conciliaire medewerking van geestelijkheid en leken’ door de woorden ‘in eensge-zindheid met geestelijkheid en leken’ te vervangen. Gromoglasov’s variant werd op de plenaire zitting aangenomen, maar de bisschoppenconferentie, die over de canonieke grondslag van de kerkelijke structuur waakte, verwierp haar. In de eindredactie van de ‘statuten over het bisschoppelijk bestuur stond aldus de formulering van de voorbereidingscommissie: ‘De diocesane bisschop is in navolging van de heilige apostelen de leider van de plaatselij-ke Kerk en hij bestuurt zijn bisdom met de conciliaire medewerking van geestelijkheid en leken’.
   Strubbelingen gaf het ook bij de kwestie over de bezetting van vacante bisschopszetels. Aartsbisschop Serafim van Twer meende dat een nieuwe bisschop alleen maar door bisschoppen gekozen kon worden. Zijn opponenten stelden voor, geestelijkheid en leken te laten kiezen. Men kwam tot elkaar in een compromis volgens welke ‘de bisschop van het betreffende district, of bij afwezigheid de bisschoppensynode een kandidatenlijst opstelt, waarin met kerkrechtelijk gegronde toestemming ook de door het bisdom voorgestelde kandidaten opgenomen worden.’
   De verkiezing zelf moet door de bisschoppen van het district of door de bisschoppensynode aangestelde bisschoppen worden uitgevoerd, tezamen met geestelijken en gelovigen van het bisdom. De benoeming of overplaatsing van bisschoppen door het hoogste kerkelijke gezag mag slechts in hoge uitzonderingen worden toegepast.
   De eerste regel van het Concilie van Nicea bepaalt dat de kandidaat voor een bisschopsstoel door de bisschoppen van de metropolie gekozen wordt: ‘Het beste is wanneer de bisschop door alle bisschoppen van het district aangesteld wordt’. In vroeger tijden nam het volk slechts als getuige aan een bisschopskeuze deel.
   Het Concilie legde vast dat bisschopskandidaten minstens 35 jaar oud moesten zijn. Volgens de ‘statuten’ worden ze gekozen ‘uit de monniken of ongetrouwde personen van de witte geestelijkheid en leken, waarbij deze ook de monnikspij moeten dragen, zelfs wanneer zij de monnikswijding niet aannemen’. Dat komt precies overeen met de twaalfde regel van Trullanum, hoewel in de eeuwenlange praktijk van de Russisch-Orthodoxe Kerk uitslui-tend monniken die de mantija dragen voor het bisschopsambt in aanmerking komen. De wijding van gewone rasofoormonniken heeft ook na het Concilie van 1917/18 in de Russische Kerk geen ingang gevonden.
   Volgens de reglementen is het hoogste college, met welks medewer-king de bisschop het diocees leidt, de diocesane vergadering, die uit geeste-lijken en leken bestaat, die voor steeds drie jaar gekozen worden. De diocesane vergadering benoemt vaste uitvoerende comites: de diocesane raad en de diocesane rechtbank. Toen dit ‘statuut’ aangenomen werd, liet het Concilie zich leiden door de gedachte geestelijken en leken meer bij de kerkelijke leiding te betrekken. De canonieke positie van de bisschop bleef echter onaangetast.
   In artikel 23 van het statuut heet het dat ‘zonder toestemming van de bisschop geen enkel besluit van de leidinggevende instanties in het bisdom mag worden uitgevoerd’.
   Op 2 (15) april 1918 handelde het Concilie het ‘statuut over de hulpbis-schoppen’ af. Zij was in principe iets nieuws, omdat men door de benoeming van hulpbisschoppen niet slechts bepaalde bestuurlijke afdelingen in de diocesane leiding wilde afzonderen, zoals dat gebeurde in de tijd van de Heilige Synode, maar ook afzonderlijke gebieden in het bisdom. De hulpbis-schoppen moesten hun gebieden ‘onder leiding van de diocesane bisschop met de rechten van een zelfstandige bisschop’ besturen en hun zetel hebben in de stad waarnaar zij genoemd zijn. Dit punt was opgenomen omdat het noodzakelijk werd het aantal bisdommen te verhogen. Dit was als eerste stap in die richting gedacht. Het aantal bisschoppen vermeerderde zich ook aanmerkelijk. In de twintiger jaren had de Russische Kerk minstens 200 bisschop-pen.
  

De parochie

   Het meest omvangrijke Conciliebesluit van de derde zittingsperiode was het ‘statuut over de orthodoxe gemeente (parochie)’, ook het gemeentestatuut genoemd. De inleiding tot het statuut was op aanwijzing van het Concilie door bisschop Serafim van Twer, bisschop Andronik van Perm, L.K. Arta-monov en P.I. Astrov opgesteld. Zij was een korte samenvatting van de geschiedenis van de gemeenten in de oude Kerk en in Rusland. Over de plaats van de gemeente binnen de Kerk werd hierin opgemerkt: ‘De leiding van Zijn Kerk heeft de Verlosser aan de apostelen en hun opvolgers, de bisschoppen, toevertrouwd, en op grond van de onmogelijkheid dat slechts een persoon in het hele bisdom de verkondiging kan verzorgen, ook aan de priesters en de gemeenten, die de bisschoppelijke voorschriften voor de christenen ten uitvoer brengen’.
   De grondslag van het gemeenteleven is het dienen: ‘Onder de leiding van de door God aangestelde herder nemen alle gemeenteleden, die tezamen een enkele geestelijke familie in Christus vormen, deel aan het gemeenteleven, ieder naar eigen krachten en vermogen’.
   Het statuut definieert de gemeente aldus: ‘Als gemeente wordt in de Orthodoxe Kerk een gemeenschap van orthodoxe christenen aangeduid, bestaande uit geestelijken en leken die op een bepaalde plaats wonen en tot een bepaalde kerk behoren. Zij vormt een onderdeel van het bisdom en staat onder kerkrechtelijke leiding van haar diocesane bisschop, zoals ook onder de leiding van een door hem aangestelde geestelijke of leider’.
   Het Concilie maakte het de parochie tot een heilige plicht zich om de goede toestand van haar heiligdom, het kerkgebouw, te bekommeren. Het statuut legde vast wie er tot de parochiegeestelijkheid behoort: een priester, een diakon en een lektor. Naar het oordeel van de bisschoppelijke leiding kan dit aantal vermeerderd worden of tot twee beperkt. Volgens de statu-ten moeten de geestelijken door de diocesane bisschop worden benoemd, die echter met de wens van de parochianen rekening kan houden.
   In het statuut is voorzien in de verkiezing van een kerkoudste door de parochianen. Hij is verantwoordelijk voor het verwerven, behouden en ge-bruiken van kerkelijke eigendommen; voor de bouw, de renovatie en het behoud van het kerkgebouw; voor de verzorging van de geestelijkheid, haar onderkomen en onderhoud, alsook voor de keuze van personen in parochiele functies. Minstens tweemaal per jaar moet een parochievergadering bij elkaar geroepen worden, welks vaste comite de parochieraad is, die uit de gees-telijkheid, de kerkoudste of zijn plaatsvervanger en enige leken bestaat, die op de parochievergadering gekozen worden. De voorzitter van de parochie-vergadering en de parochieraad is de rector van de parochie.

De vrouw in de Kerk

   Het Concilie behandelde ook een ‘statuut over de deelname van vrouwen aan de verschillende kerkelijke diensten’. Naast de deelname aan de parochievergaderingen en de parochieraad opende het Concilie voor vrouwen de mogelijkheid deel te nemen aan dekenale en diocesane vergaderingen, maar niet aan de diocesane raad en de diocesane rechtbank. In uitzonderings-gevallen kunnen vrome vrouwen als lektor functioneren, maar zij worden niet in de geestelijkheid opgenomen.
   Zonder de onaantastbare dogmatische en canonieke grondbeginselen geweld aan te doen, die de dienst van vrouwen en mannen in de Kerk scheiden, droeg het Concilie bij aan de eisen van de toenmalige actualiteit. Het besluit was zeer belangrijk voor het lot van de Russische Kerk. In de sovjettijd maakten de vrouwen het merendeel van de orthodoxe gelovigen uit en zij hielden juist in deze periode het kerkelijke leven in stand.

Het geestelijk ambt

   Tijdens de derde zittingsperiode behandelde het Concilie twee statuten met betrekking tot de waardigheid van het geestelijk ambt. Op grond van de leringen van de apostelen over de geestelijke dienst (1Tim. 3,2 en 12; Tit. 1,6) en de heilige canons (van Trullo), bevestigde het Concilie de ontoe-laatbaarheid van een tweede huwelijk voor weduwnaar geworden of ge-scheiden geestelijken. Een tweede besluit luidde dat personen die hun ambt door een inhoudelijk en formeel rechtskrachtig oordeel van de kerkelijke rechtbank waren kwijtgeraakt, niet opnieuw in de geestelijke stand verheven mochten worden.
   De strikte naleving van deze regels behoedde de orthodoxe geestelijk-heid, die volgens de geboden van Christus en de kerkrechtelijke grondbe-ginselen van de door God geschapen Kerk leefde, in de twintiger en dertiger jaren voor het compromitterende gedrag, zoals dat door de toenmalige modernistische stromingen (de ‘Levende Kerk’ en de ‘Vernieuwers’) ten toon werd gespreid, die zowel de moraalcodex als ook de heilige canons hadden veranderd.
   Met een uitspraak op 18 (31) juli 1918 legde het Concilie de leeftijdsgrens voor ongehuwde priesterkandidaten die niet tot de monnikenstand behoorden vast op 30 jaar, hetgeen vroeger 40 jaar was.

Het monnikendom

   Een van de belangrijkste punten van de derde zittingsperiode was wel het ‘statuut over de kloosters en het monnikendom’, die door een commissie onder voorzitterschap van bisschop Serafim van Twer was voorbereid. Hier werd de minimumleeftijd voor de monnikswijding op 25 jaar vastgesteld, voor de wijding van een jongere novice is de dispensatie van de bisschop nodig. Op grond van de vierde canon van Chalcedon wordt de monniken voorgeschreven tot het einde van hun leven in het klooster te wonen waar zij zijn aangenomen.
   Het statuut herstelde het oude gebruik dat de abten in de kloosters door de broeders zelf worden gekozen, met dien verstande dat de aanstel-ling van de kandidaat door de bisschoppensynode bekrachtigd moet worden. Dezelfde regeling werd voor de aanstelling van abdissen in nonnenkloosters ingevoerd.
   De schatbewaarder, de koster, de deken en de econoom moeten volgens de statuten door de abt worden voorgedragen en door de diocesane bis-schop worden benoemd. Deze ambtsdragers vormen tezamen de kloosterraad, die de abt bij het huishoudelijk bestuur van het klooster terzijde staat.
   Het Landelijk Concilie gaf de voorkeur aan het kenobitische (gezamenlij-ke) kloosterleven boven het anachoretische (kluizenarij), en verzocht dringend alle kloosters naar vermogen de kenobia in te voeren. De belangrijkste zorg van de kloosterleiding en de broeders moet de streng gehandhaafde liturgische eredienst zijn, ‘zonder weglatingen en zonder datgene wat gezongen moet worden door lezen te laten vervangen, en alles steeds begeleid door een stichtend woord’.
   Het Concilie gaf de wens te kennen, dat in ieder klooster ter bevordering van de spiritualiteit van de monniken en monialen een starets of startsin aanwezig moet zijn, die thuis is in de Heilige Schrift en de geschriften van de kerkvaders en in staat geestelijke leiding te geven. In de monniken-kloosters moet de biechtvader door de abt en de broeders gekozen worden en door de diocesane bisschop benoemd; voor de nonnenkloosters wordt door de bisschop een priestermonnik aangesteld.

Redenen tot echtscheiding bij een kerkelijk huwelijk

   De commissie voor het kerkelijk recht, geleid door metropoliet Sergi van Vladimir, de latere patriarch, bewerkte het ontwerp voor een ‘statuut over de redenen tot echtscheiding van een kerkelijk huwelijk’. Op 15 (28) maart 1918 spraken V.V. Radzimovski en F.G. Gavrilov over dit ontwerp.
   Aan de vroegere vier gronden voor een echtscheiding (echtbreuk; huwe-lijksongeschiktheid; verbanning met verlies van eigendom en vermissing zonder verdere levenstekenen) wilde de commissie nog de volgende toe voegen: afwending van het orthodoxe geloof; in het huwelijk opgetreden ongeschiktheid voor echtelijke gemeenschap; aanslag op het leven, gezond-heid of goede naam van de huwelijkspartner; bigamie; ongeneselijke geestes-ziekte; syfilis en kwaadwillige verlating.
   Zoals de spreker F.G. Gavrilov zei, kent het orthodoxe christelijke geloof maar twee redenen voor echtscheiding: dood of echtbreuk. Alle gronden voor echtscheiding, die de Byzantijnse of Russische rechtspraak kent, gaan op deze twee terug of komen er dichtbij.
   De discussie hierover verliep nogal controvers. V.V. Zelentsov merkte op dat er in het ontwerp met geen woord gerept werd over het feit dat het beter zou zijn een verzoening te bewerkstelligen dan een scheiding. Aartspriester A.A. Chotovitski verklaarde: “In het referaat wordt gesteld dat men de heiligheid van het huwelijk wil beschermen door een vergemakkelijking van de scheiding, maar we moeten dit juist door het tegenovergestelde zien te bereiken.” Voor een vermindering van redenen tot echtscheiding spraken zich uit: Aartsbisschop Anastasl van Kisjinov, bisschop Serafirn van Tsjelja-binsk, aartspriester E.I. Bekarevitsj, priester A.R. Ponomarjev, graaf P.N. Apraksin, A.V. Wassiljev en A.I. Ljoedin. Het ontwerp werd ondersteund door bisschop Tichon van Oeralsk, vorst A.G. Tsjagadajev en N.D. Koeznet-sov.
   In het verkoop van de discussie nam de commissievoorzitter, metropo-liet Sergi, meerdere malen het woord. “Wanneer er in de Kerk om gestreden werd, of men mildheid of gestrengheid moest laten prevaleren”, zei hij, “dan heeft de Kerk zich altijd laten leiden door de mildheid. Dat wordt door de kerkgeschiedenis bevestigd. Voor gestrengheid zijn altijd sektariers en farizeeers op de bres gesprongen. De Heer zelf, onze Verlosser, die een vriend van tollenaars en zondaars was, is gekomen om de zondaars te redden en niet de rechtvaardigen. Daarom moet men de mens accepteren zoal hij is, en hem helpen wanneer hij zondigt. In de eerste tijden van het christendom kon een ware christen eenvoudigweg niet denken aan een echtscheiding, want wanneer men om wille van Christus voor de eigen verlossing moet lijden, wat moet men dan met een scheiding, wat moet men dan met de aangenaamheden van het leven? Maar om in onze tijd een schei-ding te verbieden, haar onze zwakke christelijke broeders te onthouden, dat is een geestelijke moord.”
   Een andere keer meende metropoliet Sergi over het ontwerp: “Zij staat oneindig dichter bij het orthodoxe geloof dan de tegenovergestelde opvat-ting, zij staat op de bodem waar de Kerk altijd heeft gestaan.”
   Het op grond van de referaten aangenomen statuutontwerp werd door de bisschoppenconferentie goedgekeurd, die 18 artikelen bekrachtigde en zes andere naar de commissie voor het kerkelijk recht terugverwees.
   In de eindredactie bevestigt het statuut de principiele onophefbaarheid van het christelijk huwelijk: ‘Uit begrip voor de menselijke zwakheid laat de Kerk de scheiding van een huwelijk toe, uit bezorgdheid voor de redding van mensen..., wanneer het te ontbinden huwelijk inderdaad uiteengevallen en niet meer te herstellen is’.
   Als rechtsgeldige redenen voor het verzoek van een huwelijkspartner om echtscheiding werden door de Kerk aanvaard: afwending van het ortho-doxe geloof; echtbreuk; tegennatuurlijke zonde; onvermogen tot echtelijke gemeenschap; lijden aan melaatsheid of syfilis, vermissing zonder verdere levenstekenen; veroordeling van de huwelijkspartner tot een met verlies van alle eigendommen verbonden straf; aanslag op het leven of de gezondheid van de huwelijkspartner of de kinderen; bloedverwantschap; koppelarij; ontucht en nieuwe huwelijkssluiting van de partner.
   Tijdens de derde zittingsperiode werd nog een toevoeging aan ‘het statuut over de gronden van een echtscheiding’ afgehandeld. Deze toevoe-ging betrof zware ongeneeslijke geestesziekte en kwaadwillig verlating.
   Het Concilie voegde enkele nieuwe redenen voor echtscheiding toe, maar schrapte ook enkele vroeger geldende doch inmiddels achterhaalde redenen, zoals een aanslag op de vorst of de intentie daartoe en aanwezigheid van de echtgenote op de paardenrenbaan.
   Het besluit van het Concilie van 1917/18 ‘over de gronden van een echt-scheiding’ Is nog steeds van kracht en behoort tot de codex van het geldende huwelijksrecht van de Russische Kerk, aangezien er sindsdien geen nieuwe kerkelijke besluiten op dit punt meer genomen zijn.

De tekenen des tijds amper onderkend

   Enkele artikelen uit het ‘statuut over de rechtspositie van de Kerk in de staat’ waren anachronistisch en stemden niet overeen met de constitutie van de nieuwe sovjetstaat. Maar toch bevat dit statuut de niet te bestrij-den these, dat de Kerk in geloofszaken en binnenkerkelijke aangelegenheden van nu af aan onafhankelijk is van de staatsmacht en zich door haar dogma’s en canons laat leiden.
   Het Concilie vond plaats in een tijd van revolutie; het aanzicht van het land veranderde compleet. Het Concilie kon en wilde zich niet geheel van het maatschappelijke leven distantieren. Maar in hun reacties op de gebeurtenissen gaven enkele Conciliedeelnemers, hoofdzakelijk leken, blijk van politieke naiviteit en een ontoereikend begrip voor de historische realiteit. Veel kerkelijke vertegenwoordigers konden niet begrijpen dat de politieke en sociale veranderingen inderdaad onomkeerbaar waren.
   In het algemeen echter kon het Concilie oppervlakkige oordelen en naieve politieke inzichten vermijden. Zoals aartsbisschop Aleksander van Dmitrov opmerkte, had het “Landelijk Concilie van de Russisch-Orthodoxe Kerk (ondanks enige replieken) de weg van de verlichting door het licht van de evangelische Waarheid gekozen en ervoor zorggedragen dat prive-meningen en politieke interesses de absolute morele waarden niet hebben teruggedrongen “.
   De canonieke statuten van het Concilie waren voor de Russische Kerk op haar moeilijke weg een betrouwbaar houvast en een juist geestelijk orientatiepunt bij het oplossen van de bijzonder moeilijke problemen, waar-mee de Kerk in de komende periode rijkelijk geconfronteerd zou worden.